Δροσουλίτες: Φασματικοί πολεμιστές, φαντασία, ή ένα φυσικό φαινόμενο; Όλα τα άρθρα του Άγγελου Τανάγρα από το περιοδικό "ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ"

…αν από το ένα μέρος έχωμεν μίαν επιστημονικήν θεωρίαν που έζησεν αιώνας ολοκλήρους, και από το άλλο ένα σημερινό γεγονός που διαψεύδει την επιστημονικήν θεωρίαν, πρέπει να δεχθούμε το γεγονός και να απορρίψωμεν την θεωρίαν. Εσείς, λοιπόν, αρνείσθε τα γεγονότα;… (Περιοδικό ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ, Ιούνιος 1938)

Γράφει ο Νίκος Αποστολόπουλος (© Ερ.Ε.Ν.Ζω)

Στην νοτιοανατολική πλευρά του νομού Χανίων και λίγη ώρα από τα Σφακιά, βρίσκεται το Φραγκοκάστελλο, όπου κάθε χρόνο από τις 31 του Μάη και για μια εβδομάδα, οι θρυλικοί Δροσουλίτες ξεκινούν την πορεία τους από την ανατολή και κινούνται προς την δύση. Κάθε πρωινό λίγο πριν την ανατολή του ηλίου, ανθρώπινες σκιές εμφανίζονται να ξεκινούν από το ερειπωμένο μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπους και κατευθύνονται προς την παραλιακή περιοχή του Φραγκοκάστελλου. Μοιάζουν έντονα με πολεμιστές ντυμένους στα μαύρα, αρματωμένους με οπλισμό, παρόμοιο με εκείνο της επανάστασης ενάντια στους Τούρκους. Στην συνείδηση των κατοίκων έχουν συνδεθεί με τις ψυχές των αγωνιστών του Χατζη-Μιχάλη Νταλιάνη που έπεσε μετά από μάχη με στρατεύματα Τούρκων το 1828. Φασματικοί πολεμιστές, φαντασία, ή ένα τοπικό φυσικό φαινόμενο που έγινε θρύλος; Στο άρθρο που ακολουθεί θα μιλήσουμε για την επίσκεψη της ομάδας μας στην περιοχή το 2015, θα δούμε το ιστορικό της μάχης του Χατζη-Μιχάλη Νταλιάνη με τους τούρκους και τον ρόλο της μοναχής Μαγδαληνής σε όσα ακολούθησαν, θα αναφερθούμε σε θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για να εξηγήσουν το φαινόμενο, και φυσικά θα  δούμε για πρώτη φορά στο διαδίκτυο το σύνολο των άρθρων που έχουν δημοσιευθεί το 1929 και 1930 στο περιοδικό «ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ» από την επιτόπια έρευνα του Άγγελου Τανάγρα, και τα οποία αποτελούν ένα σοβαρό ντοκουμέντο και γι’ αυτό παρατίθενται παρακάτω αυτούσια.

Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα από την αρχή.

Η επίσκεψη  μας στο Φραγκοκάστελλο

Στις 29 Μαΐου 2015 η ομάδα μας (Ερ.Ε.Ν.Ζω), θα ταξιδέψει στα Χανιά, για μια «συνάντηση» με τους φασματικούς σκιώδεις μαχητές της Κρήτης, τους Δροσουλίτες. Ημερολογιακά (ακολουθώντας το νέο ημερολόγιο), η εποχή ήταν κατάλληλη, και σύντομα βρεθήκαμε να οδηγούμε στην εθνική οδό προς Ρέθυμνο. Λίγη ώρα αργότερα φτάσαμε στην διασταύρωση για Βρύσες όπου εκεί μπήκαμε στον επαρχιακό δρόμο προκειμένου να μας οδηγήσει στην νότια πλευρά του νησιού. Η Βρύσες είναι ένα όμορφο μικρό χωριό, συγκοινωνιακός κόμβος της περιοχής, και στο μέσο κατάφυτης κοιλάδας με πλατάνια και τρεχούμενα νερά. Είναι επίσης το σημείο εκκίνησης του Αλβανού πασά της Κυδωνίας, Μουσταφά, στις 13 Μαΐου 1828, για το Φραγκοκάστελλο, επικεφαλής 8.000 πεζών και 300 καβαλάρηδων για να επιτεθεί στους πολεμιστές του Νταλιάνη. Ο δρόμος μετά της Βρύσες είναι αρκετά καλός περνώντας μέσα από αρκετά χωριά όπως ο Καρές, το Αμμουδάρι, το Πετρές, η Ίμπρος, ο Βουβάς, ο Άγιος Νεκτάριος και το Καψοδάσος.

Λίγη ώρα αργότερα ατενίσαμε για πρώτη φορά το απέραντο γαλάζιο του Λιβυκού Πελάγους, και φυσικά το κάστρο, απομεινάρι της Ενετοκρατίας, που σώζετε σε πολύ καλή κατάσταση. Μέσα στα τοίχοι του κάστρου, αλλά και στους τρεις λιθόκτιστους προμαχώνες σε απόσταση 300 περίπου μέτρων από το φρούριο, στις θέσεις Κουτσουνάρα, Άι Νικήτα, και στου Χαλκιά την Βρύση, θα διεξαχθεί μια από τις συγκλονιστικότερες και φονικότερες  μάχες της εθνεγερσίας του 1821, που θα περάσουν το Φραγκοκάστελλο στο χώρο των θρύλων και των μύθων. Ένα δραματικό ιστορικό γεγονός που για κάποιο λόγω δεν θα βρείτε σε κανένα σχολικό βιβλίο. 

Μια πραγματική ιστορία πίσω από το «μύθο»

Στις 5 Γενάρη 1828, ο Χατζή-Μιχάλης Νταλιάνης με εκστρατευτικό σώμα αποτελούμενο από ιππείς και πεζούς θα αποβιβαστεί στην Γραμβούσα Χανίων ώστε να αναλάβει την ηγεσία των εκεί επαναστατών μετά από πρόταση του Άγγλου στρατηγού Τσορτς. Εκεί θα γίνει δεκτός με ενθουσιασμό από τους κατοίκους της περιοχής, γρήγορα όμως θα αντιμετωπίσει προβλήματα με την συγκεκριμένη τοποθεσία και θα αναγκαστεί να μεταφερθεί στα Σφακιά. Ο πασάς της Κυδωνίας Μουσταφά πληροφορούμενος τη συγκέντρωση ενόπλων στέλνει επιστολή στο Νταλιάνη δίνοντας του 10 ημέρες διορία για να εγκαταλείψει το νησί. Η απάντηση του Χατζημιχάλη όπως μνημονεύεται από τον ιστορικό των Σφακίων Γ. Παπαδοπετράκη, ήταν: «Μουσταφά! Ήρθα εις την Κρήτη να πολεμίσω Τούρκους με τα παλληκάρια μου και όπου θέλει ο Θεός ας δώσει τη νίκη». Για να έρθει όμως η νίκη εκτός από την θέληση του Θεού απαιτούνται και σωστές αποφάσεις! Όπως γράφει ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης στα «Απομνημονεύματα του», «Ενταύθα λοιπόν, εχρονοτρίβουν ο ίππαρχος Χατζημιχάλης και ο αρχηγός του πεζικού Χάλης, φιλονικούντες με τους Σφακιανούς, οίτινες διεφώνουν και αυτοί προς αλλήλους». Ο Νταλιάνης, παρά την προτροπή των εμπειροπόλεμων Σφακιανών για την διεξαγωγή ορεινού αγώνα, επέμεινε στην παραμονή της δύναμης στην πεδιάδα του Φραγκοκάστελλου και τη μετωπική αντιπαράθεση με τους Τούρκους. 

Μαρμάρινη προτομή του στρατηγού Χατζημιχάλη που αναστηλώθηκε από τον δισέγγονο του στις 18 Μαΐου 1928 με αφορμή τον ένα αιώνα από την μάχη

Όταν επισκεφτήκαμε και παρατηρήσαμε την περιοχή το 2015, ήταν ολοφάνερο ακόμα και για κάποιον που είναι άπειρος σε θέματα στρατηγικής, και τακτικές μάχης, ότι οι πιθανότητες θετικής κατάληξης υπέρ του Νταλιάνη ήταν περιορισμένες. Απέναντι σε ένα τακτικό στρατό, με υπεράριθμους πεζούς και υπεράριθμους ιππείς, η πρόταση των Σφακιανών να μείνει ένα μικρό τμήμα στο φρούριο και οι υπόλοιποι να στρατοπεδεύσουν στα βουνά με σκοπό να χτυπήσουν τις «πλάτες» του Μουσταφά την στιγμή που θα επιχειρούσε εναντίον του κάστρου μάλλον έμοιαζε ιδανική. Δεν θα μείνουμε πολύ στην μάχη που ακολούθησε γιατί θα κινδυνεύσουμε να ξεφύγουμε από τον αρχικό σκοπό του άρθρου. Θα αναφέρουμε μόνο ότι αυτό που φοβόντουσαν οι Σφακιανοί δεν άργησε να έρθει και μάλιστα από την πρώτη μέρα της άνισης μάχης. Ο Χατζημιχάλης διατήρησε την κύρια δύναμη στο εσωτερικό του κάστρου, ενώ ο Κυριακούλης Αργυροκαστρίτης τοποθετήθηκε στο παρακείμενο εκκλησάκι της Αγίας Πελαγίας, κοντά στην δυτική πλευρά του τοίχους. Ανατολικά του κάστρου, στην παλαιά ερειπωμένη εκκλησία της Παναγίας, αναπτύχθηκε ισάριθμη δύναμη. Σκοπός να οδηγήσει των τουρκικό στρατό σε διασταυρούμενα πυρά. Η πρώτη επίθεση είχε σαν στόχο τον Κυρ. Αργυροκαστρίτη, και τους άντρες του. Αυτοί απέκρουσαν αρχικά τους επιτιθέμενους με πυροβολισμούς, όμως οι πολυπληθέστεροι Τούρκοι προωθήθηκαν. Τότε ο Χατζημιχάλης εφόρμησε έφιππος με το σύνολο των ιππέων του κατά του εχθρού, προς απεγκλωβισμό του Αργυροκαστρίτη και η σύγκρουση γενικεύθηκε. Τα νεκρά σώματα των Ελλήνων και Τούρκων στην κύρια πύλη φράζουν την επιστροφή του Χατζημιχάλη στο κάστρο. Οι τούρκοι τον έχουν εντοπίσει και τον περικυκλώνουν. Εκείνος «αντιστάθηκε ως λέων αλλά το σπαθί του κάποτε έσπασε και το άλογό του σκοτώθηκε. Οι εχθροί έπεσαν πάνω του με μανία και τον κατακρεούργησαν».

 Στο νοτιοδυτικό τμήμα βρίσκετε η κύρια πύλη του Φραγκοκάστελλου όπου σφαγιάσθηκε ο Χατζημιχάλης Ντιαλιάνης

Τα τρία ανάγλυφα πάνω από την πύλη, με το λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, αριστερά το στέμμα του Quirini, και δεξιά του Dolfin.

Το δειλινό εκείνης της ημέρας βρήκε τους υπερασπιστές του Φραγκοκάστελλου ανυποχώρητους στις θέσεις τους, αλλά σε τραγική κατάσταση. Ο Μουσταφά αντιμετώπιζε πρόβλημα ανεφοδιασμού ενώ κατά την μάχη είχε χάσει περίπου 900 άντρες. Στις 28 Μαΐου, μία βδομάδα αργότερα, αναγκάστηκε να έρθει σε συνδιαλλαγή με τους Έλληνες. Η συμφωνία προέβλεπε απαγκίστρωση και ασφαλή έξοδο όλων των πολιορκημένων, ενώ παράλληλα θα υποχωρούσαν και οι Τούρκοι. Έτσι έληξε η πολιορκία του Φραγκοκάστελλου.  

Και ύστερα ένα πέπλο σιωπής…

Και ύστερα, όπως γίνεται πάντα, ένα πέπλο σιωπής θα καλύψει σαν «μπαμπούλας» τα πάντα, ενώ τα σημάδια του μακελειού μέρα με τη μέρα λιγόστευαν. Το κάστρο και η περιοχή εγκαταλείφθηκε και ερήμωσε, ο άνεμος όμως από το λιβυκό πέλαγος, σήκωσε την άμμο από την παραλία και σκέπασε τα άταφα κορμιά του Χατζημιχάλη και των παλικαριών του, σύμφωνα πάντα με τον θρύλο. Είναι όμως σωστός ο θρύλος; Ανατολικά από το φρούριο και νότια από τον Άγιο Νικήτα, είναι κτισμένο το μικρό μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπους. 

Ο μικρός ναός που σύντομα επεκτάθηκε και ιδρύθηκε το Μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπους.

Ο ιστορικός των Σφακίων Γ. Παπαδοπετράκης αναφέρει ότι πριν από την επανάσταση του 1821 εγκαταστάθηκε στον τότε μικρό ναό ο πρόσφυγας μοναχός Γρηγόριος και η μοναχή Μαγδαληνή. Χάρη στις προσπάθειες τους, ο μικρός αυτός ναός σύντομα επεκτάθηκε και ιδρύθηκε το Μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπους. Η Μαγδαληνή, ασχολείτο με το ιατρικό επάγγελμα και πρόσφερε τη βοήθεια της σ ’όποιον τη χρειαζόταν αφιλοκερδώς.

Η μία από τις δύο εισόδους του Μοναστηριού του Αγίου Χαραλάμπους.

Μια ακόμη όμως σημαντική πληροφορία παραθέτει ο Παπαδοπετράκης σχετικά με τη δράση αυτής της μοναχής. Το 1828, όταν έγινε στο Φραγκοκάστελλο η φοβερή εκείνη μάχη κατά την οποία σκοτώθηκε ο Νταλιάνης, η Μαγδαληνή ήταν εκείνη που λίγες ημέρες αργότερα βρήκε το ακέφαλο σώμα του τολμηρού επαναστάτη και το έθαψε στο έρημο εκκλησάκι του Αγίου Χαραλάμπους δίπλα στο μοναστήρι. Αργότερα βρήκε στην περιοχή Καψοδάσος και το κεφάλι και το έθαψε και αυτό στον ίδιο τάφο. (...Μοναχή τις Μαγδαληνή, σεμνή καί ένάρετος γυνή, έφρόντισε και διεγνω τόν σκελετόν τοϋ Χ. Μιχάλη, επίσης δε καί την κεφα­λήν αύτού εύρεν εις καψοδάσος ύπο των βαρβάρων έκδεδαρμένην, και, κατασκευάσασα νέον τάφον εν τω παρακειμένω αυτής Μονυδρίω τοϋ Άγ. Χαραλάμπους, εθαψέν αυτόν). Η ίδια αυτή γυναίκα, όπως αναφέρει ο ιστορικός Παπαδοπετράκης, μάζεψε ανθρώπους της που συγκέντρωσαν όσα πτώματα Ελλήνων και Τούρκων μπόρεσαν και τα έριξαν στις σχισμές της γεμάτης βράχια ακτής (μισθώσασα ανθρώπους συνέλλεξε όλους τους σκελετούς των αλληλοκτονησάντων και αυτούς εις τα σχίσματα της βραχώδους παραλίας, μίγδην αμφοτέρων των φυλών, οίτινες πολλαχού θεώνται και μέχρι σήμερον).

 Ότι έχει απομείνει σήμερα όρθιο από την Μονή

Η μάντρα του μοναστηριού έφερε πολεμίστρες μέχρι που κάποια στιγμή από την εσωτερική πλευρά έγιναν εργασίες αποκατάστασης με αποτέλεσμα να είναι ορατές σήμερα μόνο από την εξωτερική πλευρά. Σε μία από αυτές υπήρχε τοποθετημένο το κομμένο πόδι ενός κόκορα (;) που θεωρείται αντικείμενο τελετών μαγείας. Στην εσωτερική πλευρά του τοίχου, στο συγκεκριμένο σημείο, υπάρχει τάφος ο οποίος είχε ανοίξει τελευταία φορά πριν από αρκετά χρόνια   

Δροσουλίτες , οι φασματικοί πολεμιστές της Κρήτης  

Τρία χρόνια μετά την σφαγή θα κάνει την εμφάνιση του ένα φαινόμενο που ακροβατεί περιέργως ανάμεσα στη φυσική και στο παραφυσικό (την πληροφορία για την πρώτη εμφάνιση τρία χρόνια μετά την σφαγή την δίνει ο Α. Τανάγρας σε συνέντευξή του στην εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, 23/6/1929).  Ένα πρωινό στις 17 του Μάη, με το παλαιό ημερολόγιο, και πριν ακόμη η πρωινή ομίχλη κατακαθίσει, κάποιοι τσοπάνηδες είδαν να παρουσιάζεται ένας άυλος στρατός, μια συνοδεία από ίσκιους, μια σειρά από φιγούρες που δεν ξεχώριζαν καλά-καλά αν είναι ανθρώπινες ή όχι, και προχωρούσαν σαν σε παρέλαση, από το μοναστήρι του Άγιου Χαραλάμπους στο Φραγκοκάστελλο. Ήταν ντυμένοι με μαύρα, άλλοι πεζοί και άλλοι καβαλάρηδες, φορούσαν περικεφαλαίες, και κρατούσαν όπλα και ξίφη που άστραφταν. Το φαινόμενο επαναλήφθηκε και τα επόμενα χρόνια την ίδια εποχή με την ίδιες συνθήκες και οι άνθρωποι του τόπου βάπτισαν τις σκιές Δροσουλίτες γιατί μόνο με τη δροσιά της αυγής κάνουν την εμφάνισή τους. Κάποιοι θυμήθηκαν τη μάχη του Νταλιάνη στο Φραγκοκάστελλο τέτοιο καιρό και συμπέραναν ότι οι σκιές ήταν τα φαντάσματα των άταφων νεκρών πολεμιστών που στοίχειωσαν μετά τη μάχη την περιοχή.

Ξημερώματα στην μονή του Αγίου Χαραλάμπους. Το σημείο εκκίνησης μιας στρατιάς από ανθρώπινες σκιές που προελαύνουν μπροστά από το Φραγκοκάστελλο προς τη θάλασσα

Το φαινόμενο γίνεται ορατό λίγα λεπτά πριν από την Ανατολή του ήλιου, που η πρωινή δροσιά και η ομίχλη δεν έχουν ακόμα διαλυθεί και υπάρχει στην ατμόσφαιρα απόλυτη νηνεμία. Η διάρκεια του φαινομένου κρατά 8 περίπου λεπτά. Ανατέλλοντας ο ήλιος οι σκιές αυτές σιγά - σιγά γίνονται δυσδιάκριτες, και εξαφανίζονται εντελώς μόλις πέσουν οι πρώτες ακτίνες του Ήλιου. Για να το δεις όμως δεν πρέπει να είσαι στα γύρω υψώματα. Το φαινόμενο γίνεται ορατό όταν ο παρατηρητής βρίσκεται μεταξύ οροσειράς και Φραγκοκάστελλου. Κοιτάζει δηλαδή από τους πρόποδες της οροσειράς προς την θάλασσα.  Όταν επισκεφτήκαμε το 2015 το ενετικό μεσαιωνικό κάστρο, η ξεναγός που εργαζόταν στο συγκεκριμένο χώρο, μας περιέγραψε την εμπειρία που βίωσαν τον προηγούμενο χρόνο μία παρέα νέων παιδιών που είχαν επισκεφθεί την περιοχή για διακοπές, όταν τυχαία έγιναν μάρτυρες της πορείας των «φαντασμάτων» πολεμιστών προς το κάστρο. Μια μικρή απόδειξη ακόμα ότι 188 χρόνια αργότερα το φαινόμενο εξακολουθεί να υπάρχει.    

Οι πρώτες έρευνες

Το 1928 ο Πρόεδρος της Φυτολογικής Εταιρίας του Λονδίνου,  G. Baker, επισκέφθηκε την Κρήτη προκειμένου να συλλέξει σπάνια φυτά. Κατά τη διαμονή του, χωρικοί άρχισαν να διηγούνται για τα "φαντάσματα" που είναι ορατά σχεδόν κάθε χρόνο. Ο τόνος και η λεπτομερής διήγηση προξένησαν μεγάλη εντύπωση στον  G. Baker, αφού και ο ίδιος ασχολούνταν με πνευματιστικά φαινόμενα, και η γνώμη που σχημάτισε και ο ίδιος, ήταν ότι δεν πρόκειται για κάποιο τυχαίο γεγονός, ή για κάποιο συνηθισμένο μύθο και θρύλο της Κρητικής παράδοσης, αλλά πίσω από αυτό το φαινόμενο κρύβεται μια αληθινή ιστορία. Επιστρέφοντας στην Αγγλία ήρθε σε επαφή με τον Arthur Bennett, της αγγλικής Εταιρίας Ψυχικών Ερευνών ο οποίος μετέβη με εξοπλισμό στο Φραγκοκάστελλο, μεταξύ 16 και 20 Μάη 1928, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Όταν όμως επέστρεψε στα Χανιά, ενημερώθηκε ότι η οπτασία εμφανίσθηκε, αλλά πλέον ήταν αργά και έφυγε άπρακτος. Ίσως ένας λόγος για την αποτυχία του Bennett ήταν η επιλογή της ημερομηνίας αφού 16  με 20 Μάη ταίριαζε στο παλιό ημερολόγιο και όχι στο νέο, δηλαδή τέλος Μαΐου και πρώτες ημέρες Ιουνίου. Ένα χρόνο αργότερα, το 1929, και μετά το θόρυβο που δημιουργήθηκε από την επίσκεψη του Benett, ο Άγγελος Τανάγρας της Εταιρίας Ψυχικών Ερευνών, θα μεταβεί στο Φραγκοκάστελλο, μαζί με τον δισέγγονο του Νταλιάνη, και στρατηγό του ελληνικού στρατού Χρήστο Νταλιάνη, αλλά και με κινηματογραφικά μηχανήματα που προμηθεύτηκε από την Αλεξάνδρα Χωρέμη, κόρη του Εμμ. Μπενάκη. Το όραμα δεν εμφανίσθηκε, γιατί όπως αναφέρει ο Α. Τανάγρας, ο καιρός ήταν ακατάλληλος. 

  

Θεωρίες

Διάφορες επιστημονικές θεωρίες έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το φαινόμενο αυτό. Μία από αυτές είναι ότι πρόκειται για ανώτερο αντικατοπτρισμό στρατιωτών από τις ακτές της Λιβύης που δημιουργεί στους αυτόπτες μάρτυρες οφθαλμαπάτη. Η άποψη αυτή έμοιαζε έγκυρη και βολική για τους επιστήμονες στις αρχές του 20ου αιώνα. Πατέρας αυτής της άποψης θεωρείται από μερικούς, λανθασμένα όμως, ο Άγγελος Τανάγρας. Στην πραγματικότητα ο Τανάγρας υιοθέτησε αυτή την άποψη η οποία ανήκε αρχικά στον κρητικό πολιτευτή Μανούσο Κούνδουρο και αναφέρεται όπως θα δούμε παρακάτω στο ημερολόγιο του περί της Κρητικής Επαναστάσεως του 1895 και το οποίο απέστειλε στο Άγγελο Τανάγρα τον Απρίλιο του 1929. Σήμερα η άποψη αυτή έχει αποδειχτεί ξεπερασμένη από νεότερες έρευνες και γι' αυτό ακριβώς είναι και αυθαίρετη! Η θεωρία αυτή προσκρούει στη μεγάλη απόσταση καθώς είναι επιστημονικά εξακριβωμένο, ότι αντικατοπτρισμός δεν μπορεί να γίνει όταν η απόσταση είναι άνω των 40 μιλίων. Και η Λιβύη είναι πολλές εκατοντάδες μίλια μακριά από την Κρήτη. Κι ακόμα υπάρχει το πρόβλημα της διαφορετικότητας των σύγχρονων στολών, της πολύ κοντινής απόστασης που έχει γίνει ορατό το φαινόμενο από αυτόπτες μάρτυρες, και φυσικά η επανειλημμένη εμφάνιση τους επί 188 χρόνια πάντα στο ίδιο σημείο που είναι αδιανόητο για αντικατοπτρισμό.

Άλλη θεωρία εξηγεί το φαινόμενο με την πρωινή διάθλαση του φωτός σε συνδυασμό με την πρωινή δροσιά και τη διαμόρφωση της κορυφογραμμής πίσω από το Φραγκοκάστελλο, θεωρία που είχε παρουσιάσει και ο Τανάγρας, αλλά ως απίθανη όπως θα δούμε παρακάτω, στο τεύχος Μαρτίου 1929 του περιοδικού «ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ».

Οι κορυφογραμμές πίσω από το Φραγκοκάστελλο

Σύμφωνα με την μελέτη του συγγραφέα και μεταφραστή μινωικών γραφών Αντώνη Θωμά Βασιλάκη, από το Ηράκλειο Κρήτης, από το τέλος Μαΐου και μέχρι το πρώτο πενθήμερο Ιουνίου το φαινόμενο δημιουργείται από τις ακτίνες του Ήλιου, καθώς πέφτουν στην συγκεκριμένη τοποθεσία στις συγκεκριμένες συνθήκες υγρασίας . Και αιτιολογούν την κίνησή του, στην εκλειπτική τροχιά της γης σε συνάρτηση με την ιδιαίτερη μορφολογία του τόπου. (Μπορείτε να διαβάσετε αναλυτικά τις απόψεις του κ. Βασιλάκη από ΕΔΩ

Και φυσικά υπάρχει και μια θεωρία ακόμη που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. Μια άποψη για πιο ρομαντικούς, η νοσταλγία ενός ανεπιτήδευτου παρελθόντος, η οποία υποστηρίζει ότι οι σκιές των πολεμιστών, αυτός ο άυλος στρατός, είναι πράγματι ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης και τα παλικάρια του που επιμένουν να επιστρέφουν κάθε χρόνο στο τόπο της θυσίας τους. Ο Arthur Doyle, ο Άγγλος συγγραφέας, είχε πει κάποτε ότι αν «εξαλείψουμε το αδύνατο, αυτό που μένει, όσο απίθανο κι αν είναι, πρέπει να είναι η αλήθεια».

Ο ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΑΝΑΓΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΤΑΙΡΙΑ ΨΥΧΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Τον Ιούνιο του 1929 και 1930 ο Άγγελος Τανάγρας και η Εταιρία Ψυχικών Ερευνών επισκέφτηκαν την Κρήτη, με σκοπό να ερευνήσουν, να φωτογραφίσουν, και να κινηματογραφήσουν το φαινόμενο. Η προετοιμασία και οι ανακαλύψεις παρουσιάστηκαν στο περιοδικό «ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ». Παρακάτω ακολουθούν αυτολεξεί, για πρώτη φορά στο διαδίκτυο, όλα τα άρθρα του Άγγελου Τανάγρα, καθώς και οι επιστολές του Στρατηγού Χατζημιχάλη, του Διευθυντού Διοικήσεως Κρήτης Ε. Ψυλλάκη, του αυτόπτη μάρτυρα Γ. Σ. Ναξάκη, και του παλαίμαχου Κρητικού πολιτευτή Μανούσου Κούνδουρου προς τον Άγγελο Τανάγρα και την Εταιρία Ψυχικών Ερευνών

 ΑΠΟΣΤΟΛΗ 1η

Περιοδικό «ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ»

Έτος 5ον  Τεύχος 1ον   Ιανουάριος 1929

ΟΙ «ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΑΙ» ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΩΝ

Υπό ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

Πρό πολλού είχεν εφελκύσει τήν προσοχήν, παράδοξος και δυσεξήγητον φαινόμενον παρατηρούμενον καθ’ωρισμένας ημέρας του έτους και υπό ωρισμένας ατμοσφαιρικάς συνθήκας κατά τα τέλη δευτέρου δεκαπενθημέρου Μαΐου ή αρχάς Ιουνίου (ν. ημερολόγιον) εις Φραγκοκάστελλον των Σφακίων, ανεμένομεν δέ πλειοτέρας πληροφορίας όπως τό περιγράψωμεν καί δώσωμεν συγχρόνως τήν πιθανωτέραν εξήγησιν. Το φαινόμενον όμως δεν είνε εκ των λυομένων με αφηγήσεις και διά τούτο η Εταιρεία απεφάσισε να μη φεισθή δαπανών όπως το σαφηνίση. Υγείας υπαρχούσης, το προσεχές έτος ειδική αποστολή θ’αναχωρήση κατά Μάϊον επιτοπίως, όπως ου μόνον αντιληφθή αυτό ατομικώς και σπουδάση τας ατμοσφαιρικάς συνθήκας της παραγωγής του αλλά καί ει δυνατόν το φωτογραφήση καί το κινηματογραφήση. Πάντως η Εταιρία Ψυχικών Ερευνών εκφράζει τάς θερμάς ευχαριστίας της εις τόν στρατηγόν Χατζημιχάλην, δισέγγονον του ήρωος καί μάρτυρος του Φραγκοκαστέλλου στρατηγού Χατζημιχάλη Νταλιάνη διά τήν πρόθυμον παροχήν πάσης σχετικής επί του ζητήματος πληροφορίας. Το φαινόμενον εν ολίγοις είνε ως εξής κατ’αφήγησιν του αυτόπτου κ. Γ.Στ. Ναξάκη εκ Χανίων, όστις κατέγεινεν εις τό φαινόμενον ειδικώς.

Κατ’έτος περί τά μέσα του μηνός Μαΐου καί όταν η ατμόσφαιρα είναι ομιχλώδης, ολίγα δε λεπτά πρό της ανατολής του ηλίου, διακρίνονται ευκρινέστατα εις τήν θέσιν Θυμέ Κάμπος, πλήθος στρατιωτών, πεζών καί ιππέων φερόντων περικεφαλαίας καί ξίφη καί οι οποίοι προσελαύνουν προς τό Φραγκοκάστελλον. Προϊούσης της ανατολής του ηλίου, αι ανθρώπιναι αυταί σκιαί ογκούνται και ολίγον κατ’ολίγον γίνονται πλέον δυσδιάκριτοι, εξαφανίζονται δε τελείως άμα ως αι ακτίνας του ανατέλλοντος ηλίου φωτίσουν τόν Θυμέ Κάμπον. Το φαινόμενον αυτό έχει παρατηρηθή από εκατοντάδας ζώντας αυτόπτας μάρτυρας καί επί πολλάς γενεάς, είναι γνωστόν υπό τάς περιστάσεις ας εξέθεσα μεταξύ δε των αυτοπτών μαρτύρων του φαινομένου συγκαταλέγονται οι κ.κ. Μαν. Κούνδουρος καί Έμμ. Ψυλλάκης. Υπό των εντοπίων οι φαντασμαγορικοί ούτοι οπλίται ονομάζονται «Δροσουλίται» διότι εμφανίζονται κατά τήν πρωινήν εκείνην ώραν καθ’ήν η δρόσος περιλούει τά πάντα, θεωρούνται δέ αι εμφανιζόμεναι ψυχαί των κατά τό 1828 πεσόντων εκεί 385 Ηπειρωτών υπό τόν στρατηγόν Χατζημιχάλην Νταλιάνην.»

Εν συνεχεία τούτων ο στρατηγός Χατζημιχάλης ευηρεστήθη νά μας παράσχη τάς εξής πληροφορίας.

«Όταν ο κόμης Καποδίστριας διωρίσθη Κυβερνήτης της Ελλάδος, ήθηλεν όπως εις τό απολυτρωθησόμενον τμήμα συμπεριληφθή καί η Κρήτη. Η Κρήτη όμως είχεν ερημωθή και υποτάγη από του 1824 υπό των στιφών του Ιμπραήμ πασά καί η εκ νέου εξέγερσις της ήτο πολύ δύσκολος άνευ εξωτερικής βοηθείας. Την βοήθειαν λοιπόν ταύτην ανέλαβε νά φέρει ο Χατζημιχάλης όστις καί διωρίσθη «αρχηγός των εν Κρήτη επαναστατικών δυνάμεων». Ούτος στρατολογήσας εκτός των 80 ιππέων του, καί 300 πεζούς κατά τό πλείστον Ηπειρώτας, κατήλθεν εις Γραμβούσαν καί εκείθεν περί τάς αρχάς Μαρτίου εις Σφακιά. Κατ’αυτού επήλθεν ο Μουσταφά πασάς μετά 8000 Αλβανών πεζών και 600 ιππέων. Την 17 Μαΐου 1828 εγένετο εις Φραγκοκάστελλον λυσσώδης μάχη, καθ’ήν ο στρατηγός Χατζημιχάλης καί πάντες οι μετ’αυτού εις Κρήτην κατελθόντες 385 μαχηταί εφονεύθησαν μέχρι ενός, γενναιότατα πολεμήσαντες. Καί το μεν σώμα του στρατηγού ΧΑΤΖΗΜΙΧΆΛΗ ετάφη μυστικώς υπό της Ηγουμένης εις τήν ΒΑ γωνίαν της Μονής του Αγίου Χαραλάμπους, οι δε μαχηταί του ως εκ του μεγάλου των αριθμού ερρίφθησαν εις το κάτωθι της Μονής κατά τό πλείστον υποθαλάσσιον σπήλαιον, όπου και σήμερον εκβράζονται οστά οσάκις η θάλασσα είνε τρικυμιώδης. Αι σκιαί, πολυπληθείς τόν αριθμόν, αναφαίνονται ολίγον πρό της ανατολής του ηλίου εναερίως καί εκ της Μονής του Αγίου Χαραλάμπους κατευθύνονται πρός τό Φραγκοκάστελλον μετά τό οποίον καί χάνονται. Λαμβανομένων υπ’όψει των ανωτέρω, η λαϊκή φαντασία εδημιούργησε τόν θρύλον των Δροσουλιτών, ότι δηλαδή αι ανθρωπόμορφαι αυταί σκιαί ήσαν αι ψυχαί των φονευθέντων, αι οποίαι κατ’έτος ήρχοντο νά επισκεφθούν τό πεδίον της μάχης όπου εύρον ένδοξον θάνατον.»

Εφέτος (1928) οι Δροσουλίται ενεφανίσθησαν καί πάλιν τήν 4, 6 και 7 Ιουνίου (ν. ημ.). Πρώτη είδεν αυτούς ξένη θερίστρια, αγνοούσα τόν θρύλον καί εξέλαβεν αυτούς ως εργάτας, φωνήσασα «Είνε στά καλά του αυτός πού παίρνει τόσους εργάτες; Είνε εδώ χωράφια γιά τόσους!...» Τότε αι εντόπιαι θερίστριαι της είπον ότι δεν ήσαν εργάται αλλά οι Δροσουλίται. Η διεύθυνσις των ήτο η αυτή καί κατά τάς τρεις εμφανίσεις, δηλαδή εκ της Μονής πρός τό Φραγκοκάστελλον, έβαινον δέ άλλοτε πεπυκνωμένοι, άλλοτε δέ αραιούμενοι, με ένα υψηλότερον εμπρός. Φυσικά τόν αρχηγόν των. Η λαϊκή φαντασία απέδωσεν εφέτος τήν τόσον καθαράν εμφάνισιν της εις τήν εκατονταετηρίδα του θανάτου των καί ως ευαρέσκιαν διά τό τελεσθέν επί του μνήματος του στρατηγού Χατζημιχάλη τήν 18 Μαΐου πάνδημον μνημόσυνον υπέρ αυτών επ’ευκαιρία της αναστηλώσεως υπό του στρατηγού Χατζημιχάλη μαρμαρίνης προτομής του προγόνου του.

Ο στρατηγός Χατζημιχάλης εξετάσας τάς συνθήκας της εμφανίσεως επιτοπίως συνέταξε λεπτομερή έκθεσιν. Κατ’αυτήν, η εμφάνισις των Δροσουλιτών παρατηρείται όταν η ατμόσφαιρα είνε ομιχλώδεις καί πρόκειται νά πνεύση βορράς, τούτο δέ συνηγορεί ζωηρώς υπέρ της φυσικής εξηγήσεως του φαινομένου. Δευτέρα παρατήρησις είνε ότι διά νά ίδη τις τό φαινόμενον πρέπει νά είνε εις τήν πεδιάδα καί ουχί εις τα υψώματα των παρακειμένων χωρίων Καψοδάσο καί Πατσιανός, εις απόστασιν δέ ουχί μεγαλητέραν ή μικροτέραν του χιλιομέτρου, άλλως δέν βλέπει τίποτε. Άμα τη αρχή του φαινομένου, 10 λεπτά πρό της ανατολής του ηλίου, αι σκιαί είνε ζωηρόταται, με τήν πρόοδον του φωτός βαίνουν αμαυρούμεναι καί εξαφανίζονται μέ τήν πρώτην ηλιακήν ακτίνα. Καί ήδη ποια να είνε η εξήγησις του φαινομένου:..Αι «Ψυχικαί έρευναι», πισταί εις τό αμερόληπτον επιστημονικόν έργον των, θ’αναφέρουν εις τά προσεχή τεύχη πάσας τάς πιθανάς εξηγήσεις, ως υποβολής, αντικατοπτρισμού, διαγραφής κορυφογραμμών, ψυχομετρίας, εμφανίσεων κτλ. Δέχονται δέ ευχαρίστως πάσαν επιστημονικήν γνώμην εκ μέρους ειδικών πρός δημοσίευσιν καί διαλεύκανσιν του προβλήματος.

Έτος 5ον    Τεύχος 2ον      Φεβρουάριος 1929

Υπό ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

ΟΙ «ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΑΙ» ΚΑΙ ΑΙ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΤΩΝ

Ως πρώτην ενδεχομένην εξήγησιν του οράματος των Σφακιών δέον νά θέσωμεν τήν ομαδικήν υποβολήν προερχομένην εξ ισχυράς τηλεπαθητικής επιδράσεως της φαντασίας ενός εκ των τυχόν παρισταμένων, όστις νά σκεφθή κατά τύχην τό φαινόμενον. Εις τούτο δέ συνηγορεί καί τό γεγονός ότι τό όραμα των Δροσουλιτών δεν εμφανίζεται τακτικώς κατ’έτος. Όντος δέ γνωρίζομεν ότι Ινδοί Φακίραι κατορθώνουν νά παράγουν εις τούς θεατάς ζωηροτάτας ομαδικάς εντυπώσεις ως π.χ. παιδίου σφαζομένου, ενώ ουδέν τοιούτον πραγματικώς συμβαίνει καί η σφαγή υφίσταται μόνον εις τήν φαντασίαν των. Την υποβολήν αποδεικνύει η φωτογράφησις της σκηνής καθ’ήν ο φακός φυσικά δέν αποτυπώνει απολύτως τίποτε.

Δύο παρατηρήσεις εν τούτοις του στρατηγού Χατζημιχάλη, καταρίπτουν τό ενδεχόμενον της ομαδικής υποβολής. Α) Ότι τό όραμα παρατηρείται μόνον όταν η ατμόσφαιρα είνε ομιχλώδης καί πρόκειται να πνεύση Βορράς, και Β) Ότι βλέπει τις τό φαινόμενον μόνον εκ της πεδιάδος καί εις απόστασιν χιλιομέτρου, ενώ από των υψωμάτων ουδέν φαίνεται. Εάν όντως υπήρχεν ομαδική υποβολή, αυτή θά ενηργείτο ασχέτως ατμοσφαιρικών συνθηκών καί αποστάσεων, οριστικώς όμως θά λύση τό ζήτημα η φωτογράφησις του φαινομένου, ήτις ελπίζομεν νά πραγματωθή κατά τήν κάθοδον της αποστολής Έτ. Ψυχ. Ερευνών εις Σφακιά την προσεχή άνοιξιν.

Έτος 5ον      Τεύχος 3ον    Μάρτιος 1929

Υπό ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

ΟΙ «ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΑΙ» ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΩΝ

Δευτέρα εξήγησις του οράματος συμφωνούσα μέ τήν παρατήρησιν του στρατηγού Χατζημιχάλη καθ’ήν τό φαινόμενον σημειούται όταν είνε ομίχλη καί πρόκειται νά φυσήση Βορράς, είνε η εξής. Ότι αι ακτίνες του ηλίου προσπίπτουσαι τήν εποχήν του οράματος ακριβώς όπισθεν των κορυφογραμμών, ρίπτουν τάς σκιάς των επί των ατμών καί ταις πρσδίδουν ομοιότητα πρός στρατόν. Πρέπει βεβαίως νά ίδη τις τάς κορυφογραμμάς αυτάς ίνα κρίνη εάν είνε τόσον πολυάριθμοι, τόσον πλησίον αλλήλων καί τόσον πολυσχιδείς ώστε νά σχηματίζουν τό όραμα, μόνον δέ αυτοψία θά σαφηνίση τό ζήτημα. Πάντως δύο ζητήματα παριστώσι τήν άποψιν αυτήν ως απίθανον. Πρώτον. Διατί τό όραμα νά φαίνεται μόνον από ωρισμένον μέρος της πεδιάδος καί όχι από τά πλησίον υψώματα. Εάν ήσαν σκιαί κορυφογραμμών έπρεπε νά φαίνονται πανταχόθεν, διότι η μετακίνησις του παρατηρητού δεν αλλάσσει τήν σκιάν των ηλιακών ακτίνων. Δεύτερον. Διατί οι Δροσουλίται νά φαίνωνται κινούμενοι πρός ωρισμένην διεύθυνσις από τήν μονήν του Αγίου Χαραλάμπους πρός τό Φραγκοκάστελλον, ενώ άν τό όραμα ωφείλετο εις τάς ηλιακάς ακτίνας έπρεπε να είχον κατεύθυνσιν σχεδόν εκ των άνω πρός τά κάτω, εφ’όσον κατά Μάιον ο ήλιος είναι πολύ πλησίο εις τόν Ισημερινόν. Αφίνομεν πλέον τήν τρίτην αντίρρησιν, ότι οι οξυδερκείς οφθαλμοί των αγροτών συνειθισμένοι εις  τά θεάματα της φύσεως, δεν είναι δυνατόν νά απατώνται τόσον χονδροειδώς. Πάντως όμως η αυτοψία, η φωτογραφία καί άν καταστή δυνατόν η κινηματογράφησις, θά σαφηνίσουν τό ζήτημα ολοσχερώς.

 Έτος 5ον    Τεύχος 4ον    Απρίλιος 1929

Υπο ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

ΟΙ «ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΑΙ» ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΩΝ

Κατόπιν των δημοσιευθεισών ήδη εξηγήσεων του οράματος των Δροσουλιτών δημοσιεύομεν σήμερον μ’ εξαιρετικήν ευχαρίστησιν σχετικήν επιστολήν του διευθυντού Διοικήσεως Κρήτης αξιοτίμου κ. Ε. Ψυλλάκι αναπτύσσοντος τρίτην φυσικήν εξήγησιν του φαινομένου.

Ήτο τό πρώτον δεκαήμερον του Μαΐου ή του Ιουνίου 1904 ή 1905,  ότε λίαν πρωί καί πρό της ανατολής του ηλίου ευρέθην εις Φραγκοκάστελλον. Κατά τήν στιγμήν της ανατολής του ηλίου αντελήφθην εις μεγάλην έκτασιν της πρός Β. του φρουρίου σχηματιζομένης πεδιάδος, σκιάς διαφόρων σχημάτων κινουμένας καί σάν ιπταμένας εκ του εδάφους πρός τόν ουρανόν. Αι σκιαί αυταί ήσαν ασθενέσταται καί όμοιαι πρός εκείνας αίτινες σχηματίζονται υπό των αντικειμένων εντός δωματίου υπό του συνήθους φωτός της ημέρας (όχι του ηλιακού). Δεν παρετήρησα σκιάς ανθρώπων ή ζώων, αλλά διαφόρων σχημάτων μικρών και μεγάλων σχηματιζομένας απέναντι του ανατέλλοντος ηλίου επί της πεδιάδος. Κατά την γνώμην μου, χωρίς νά δύναμαι καί επιστημονικώς νά τήν υποστηρίξω, δέν πρόκειται ούτε περί αντικατοπτρισμού, ούτε περί σχεδιαγραφήσεως των κορυφογραμμών των ορέων, αλλά περί σκιών υδρατμών οίνινες αναπτύσσονται εκείνην τήν ώραν εις τήν περί ής πρόκειται πεδιάδα.

Μετ’εξαιρέτου εκτιμήσεως

Ε. Ψυλλάκις

Σχετικώς εν τούτοις πρός τήν επιστολήν ταύτην ο αξιότιμος στρατηγός κ. Χατζημιχάλης μας προσέθεσεν ότι ο κ. Ψυλλάκις μόνον εις τό τέλος του φαινομένου παρέστη, ότε αι σκιαί αλλοιούνται καί συγχέονται. Φαίνεται ότι ο ιερεύς παρά τω οποίω εφιλοξενήθη ο κ. Ψυλλάκις δεν κατώρθωσε νά τόν αφυπνίση εγκαίρως, όταν δέ τόν είδε φθάνοντα είπε: «Τώρα πειά είνε αργά!». Ο στρατηγός μάλιστα προσθέτει ακόμη ότι ηρώτησε τόν κ. Ψυλλάκην εάν είχε προσθέση τήν λεπτομέρειαν αυτήν εις ομάδα ‘Αγγλων ελθόντων πέρυσιν εις Κρήτην πρός εξέτασιν του φαινομένου. Ώστε πάλιν δέν έχομεν σαφή αναπαράστασιν του φαινομένου. Επίσης εις επιστολήν απευθυνθείσαν ημίν υπό του παλαιμάχου Κρητός πολιτευτού κ. Μανούσου Κουνδούρου όστις συναπέστειλε καί τό εξαιρετικού ενδιαφέροντος «Ημερολόγιον» του περί της Κρητικής Επαναστάσεως του 1895 καθ’ήν διεδραμάτισε πρωτεύον μέρος, ευρίσκομεν λεπτομερείας επιχυνούσας νέον φως εις το φαινόμενον. Ούτως αναγινώσκομεν εν τη σελ. 48 τά εξής…

Ανελθόντες υπό βροχερόν καιρόν τόν «Μαυρόχην» και τής «Χορεύτρες» τήν υψηλήν διάβασιν των μεταξύ Ασκύφου καί Ασηγωνιάς ορέων, ήλθομεν εις τήν τελευταίαν ήτις θά μας εχρησίμευεν ως έρεισμα καί διά τήν τοποθεσίαν καί διά τήν ζωηρότητα των κατοίκων της. Κατερχόμενοι δέ εκ των ορέων συναντήθημεν  μετά του ημετέρου Στυλιανού Φωτάκη καί άλλων προπορευομένων, όστις μας αφηγήθη ότι καθ’όν χρόνο διέβαινον τάς κορυφάς των ορέων, (του όρους Καλλικράτους εις τήν αυτήν γραμμήν του Φραγκοκαστέλλου αλλ’είς ύψος 2000 μέτρων) παρετήρησαν εν τη ατμοσφαίρα σκιάς πολλών ανθρώπων χωρούσας πρός τήν διεύθυνσιν του ανέμου. Ήτο δέ πως εκπεπληγμένος καί ανήσυχος. Περί σκιών γυμναζομένων ανθρώπων λέγεται ότι παρατηρούνται καί εις τό παράλιον Φραγκοκάστελλον και τούτο αποδίδεται υπό των χωρικών εις τάς σκιάς των φονευθέντων υπό των Τούρκων κατά το 1828. Προφανώς πρόκειται περί κατοπτρισμού ατμοσφαιρικού και ότι τά αντικείμενα μακράν από τον ορίζοντα της νήσου εν Αφρική μας εκπέμπουσι τάς εικόνας των όταν η ατμοσφαιρική κατάστασις τό επιτρέπει. Μία εκ των περιπτώσεων τούτων θά ήτο καί η παρατηρηθείσα, ής αι εικόνες θά εξεπέμφθηφσαν  πιθανώς εκ της Κυρηναϊκής εάν λάβωμεν υπ’όψιν τό σημείον εξ ου ενεφανίσθησαν.

Ώστε ενταύθα βλέπομεν τό φαινόμενον εμφανιζόμενον καί εις έτερον σημείον της Κρήτης εις άλλην εποχήν (13 Οκτωβρίου 1895) εις απόστασιν του Φραγκοκαστέλλου. Το γεγονός τούτο συνηγορεί εντόνως υπέρ φυσικής εξηγήσεως του φαινομένου, ασχέτως άν δι’αντικατοπτρισμού ως σημειώνει ο κ. Κούνδουρος ή διά της σκιάς  των υδρατμών ως συμπεραίνει ο κ. Ψυλλάκις. Επειδή όμως το φαινόμενον δέν προσέπεσεν εις τήν άμεσον αντίληψιν του κ. Κουνδούρου, ερευνητέον.

Έτος 5ον   Τεύχος 8    Αύγουστος 1929

Υπό ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

Η ΕΡΕΥΝΑ ΔΙΑ ΤΟΥΣ «ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΑΣ»

Η Ετ. Ψυχ. Ερευνών αποφασισμένη νά λύση ως ανεγράφη ήδη, το ζήτημα των «Δροσουλιτών», έπεμψε εφέτος πρός τούτο αποστολήν εις Κρήτην, ήτις διασχίσασα τά Λευκά όρη ευρέθη τήν κατάλληλον εποχήν εις Φραγκοκάστελλον εις την Ν. ακτήν της νήσου. Η αποστολή συναποφέρουσα φωτογραφικά μηχανήματα ακριβείας παραχωρηθέντα υπό της κ. Αλεξ. Χωρέμη και του πλοιάρχου Ι. Τσαμαδού, εγκατεστάθει ένεκα του ακατοικήτου του μέρους, εις τίνα εκεί εγκαταλελειμένον μονήν όπου μονάζει εξυπηρετών τά γύρω χωρία εις αληθής τύπος Ευαγγελικού Λευίτου, ο Αρχιμ. Κ. Τιμοθ. Μανουσέλης ή Χατζη Πατέρας, γόνος της ιστορικής οικογενείας των Σφακιών.

Ατυχώς κατά τό δεκαήμερον της εκεί παραμονής, δυσμενείς καιρικαί συνθήκαι δέν επέτρεψαν τήν παρατήρησιν του φαινομένου, ώστε θ’απαιτηθή επανάληψις της εκδρομής μέχρι διασαφηνίσεως. Σημειωτέον ότι κατά τό παρελθόν έτος είχε μεταβή εις Φραγκοκάστελλον πρός βεβαίωσιν τού φαινομένου τούτου Αγγλική αποστολή εκ των κ.κ. Bennet μέλους της Αγγλικής Ετ. Ψυχ. Ερευνών και Ουάιλς, ότε τό φαινόμενον έγεινε αντιληπτόν υπό πάντων των χωρικών τρείς φοράς, την 4 – 6 – 7 Ιουνίου, ατυχώς δύο όμως ημέρας μετά τόν αναχώρησιν της αποστολής. Πάντως εκ της εφετεινής μεταβάσεως διεπιστώθη ότι τό φαινόμενον υπάρχει καί ότι δέν πρόκειται ούτε περί ψευδαισθήσεως ούτε περί ομαδικής υποβολής. Τούτο δέ ου μόνον ένεκα του πλήθους των μαρτύρων εξ ων πολλοί ούτε ιδέαν είχον περί του φαινομένου, αλλά καί διότι εν τοιαύτη περιπτώσει η παρουσία της αποστολής ήτις ήτο αιτία γενικής συζητήσεως μεταξύ των θεριστών, θα παρήγε αναποφεύκτως τό φαινόμενον. Η εμφάνισις του φαινομένου δέ είνε άλλως τόσον ζωηρά ώστε άμα τη παρατηρήσει του ακούονται αμέσως πανταχόθεν της πεδιάδος αι φωναί.

-Οι Δρουσουλίται… Οι Δροσουλίται!...

Πολλοί δέ περιγράφουν εν εκτάσει λεπτομερείας των, ως κινήσεις βηματισμούς, ιππέα επί κεφαλής των, διμοιρίας ή τετράδας οτέ πλησιαζούσας οτέ απομακρυνομένας, παλμικήν κίνησιν των σκιών κλπ. Τινάς των σπουδαιοτέρων αυτών λεπτομερειών θ’αναλύσωμεν προσεχώς μετά των εξηγήσεων των. Την αποστολήν συνώδευον καί ο στρατηγός Χατζημιχάλης απόγονος του ήρωος του Φραγκοκαστέλλου όστις καί ανήγειρε πρό του φρουρίου μαρμαρίνην προτομήν του καί ο διευθυντής του «Παρατηρητού» Χανίων κ. Εμμαν. Μπακλατζής. Κατά την επιστροφήν, τη παρακλήσει των διανοητικών Χανίων, Ηρακλείου αι Ρεθύμνης οίτινες άμα τη ειδήσει της αναχωρήσεως της αποστολής έσπευσαν νά γράψουν πρός τούτο, ο κ. Τανάγρας ενήργησε διαλέξεις εις τάς τρεις ταύτας πόλεις πρό πυκνοτάτου ακροατηρίου. Το προσεχές έτος κατά τήν λήξιν του διεθνούς συνεδρίου ότε οι σύνεδροι θά οδηγηθώσιν εις Κνωσόν θά έχουν τήν ευκαιρίαν νά γνωρίσουν τήν ωραίαν Κρητικήν πόλιν του Ηρακλείου καί τήν φιλόξενον κοινωνίαν της.

ΑΠΟΣΤΟΛΗ 2Η

Τον Ιούνιο του 1930 ο Άγγελος Τανάγρας θα επαναλάβει το ταξίδι στην Κρήτη μόνο που αυτή τη φορά το φαινόμενο θα επαναληφθεί πολύ νωρίτερα, στις 7 Απριλίου. Ένα μικρό άρθρο με τα  αποτελέσματα της δεύτερης επιτόπιας έρευνας θα δημοσιευθεί στο περιοδικό ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ τον Ιούλιο του 1930, ενώ τα συμπεράσματα και οι τελικές  απόψεις του Τανάγρα για τους Δροσουλίτες θα παρουσιαστούν νωρίτερα, σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ στις 23 Μαΐου 1930. Παρακάτω ακολουθούν η μικρή παράγραφος από το περιοδικό αλλά και το άρθρο του Άγγελου Τανάγρα στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ.

 Περιοδικό «ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ»

Έτος 6ον       Τεύχος 7ον      Ιούλιος 1930

Υπό ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΩΝ ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΩΝ

Τό Λονδίνειον Morning Port εδημοσίευσεν εν περιλήψει τό άρθρον του κ. Τανάγρα περί Δροσουλιτών όπερ εδημοσιεύθη προ μηνός εν τη «Εστία» μετά της πιθανωτέρας εξηγήσεως αυτών ως αντικατοπτρισμού. Και η εφετεινή όντως αποστολή της Εταιρίας Ψ.Ε. εις Φραγκοκάστελλον όπως κινηματογραφήση τό φαινόμενον διά του ωραίου μηχανήματος όπερ τό εδώρησεν η κ. Αλεξ. Χωρέμη, ουδέν ηδυνήθη να παρατηρήση καθ’ότι οι Δροσουλίται εσημειώθησαν εφέτος πολύ ενωρίς. Την 7ην Απριλίου. Εκ των συγκεντρουμένων όμως τεκμηρίων εκ των οποίων αποδεικνύεται ότι το φαινόμενον ΔΕΝ συμπίπτει μέ την 17 Μαΐου – 1 Ιουνίου ημέραν της μάχης του Φραγκοκαστέλλου καί ότι παρατηρείται καί εις άλλα μέρη της Κρήτης ως εις Χάρακα του Ηρακλείου, φαίνεται ότι πρόκειται όντως περί Αντικατοπτρισμού.

Εφημερίδα ΕΣΤΙΑ 23 Μαΐου 1930

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΩΝ ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΩΝ

Υπό ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΑΝΑΓΡΑ

Η αποστολή της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών θά προσπαθήση νά φθάση και εφέτος εις τήν επίλυσιν ενός περιεργοτάτου ζητήματος, εις τό οποίον η λαϊκή φαντασία προσέδωσε μορφήν θρύλου, όνομα ιδιαίτερον, καί διά τό οποίον έχει γράψει η ζητούσα σήμερον συμπληρωματικάς πληροφορίας «ΕΣΤΙΑ», καί άλλοτε. Εις τήν Ν. ακτήν της Κρήτης, καί δη τόν Θυμέκαμπον του Φραγκοκαστέλλου, εις τό μέρος ένθα τήν 17ην Μαΐου 1828 έπεσαν ηρωικώς μαχόμενοι οι 385 εθελονταί του στρατηγού Χατζημιχάλη μετά διπλασίου αριθμού Τούρκων του Μουσταφάμπεη, παρετηρείτο κατ’έτος καί τήν αυτήν ημερομηνίαν υπό των κατοίκων τό εξής: Ολίγα λεπτά προ τής ανατολής του ηλίου, στρατός σκιών ανά διμοιρίας προχωρών, εφαίνετο βαίνων εις τόν αέρα άνωθεν της θαλάσσης πρός τό Φραγκοκάστελλον, εις τόν οποίον πολλοί βεβαιούν, ότι βλέπουν όπλα, ιππείς, σημαίας κτλ. Τό δέ όραμα διαλύεται αμέσως μέ τάς πρώτας ηλιακάς ακτίνας.

Η λαϊκή φαντασία, ως είπομεν, συνέδεσε τό όραμα μέ τούς σφαγέντας, των οποίων τά πτώματα απεσυνετέθησαν επί τόπου, τά δέ λευκανθέτα όστα ερρίφθησαν μετά έτη μεταξύ των πλησίον της ακτής βράχων. Φυσικά όμως, η επιστημονική κρίσις, εντελώς ασυγκίνητος από αισθηματικούς λόγους, βλέπει άλλας εξηγήσεις, των οποίων τινές μέν απερρίφθησαν ως εντελώς αβάσιμοι, μία δέ εκ των λοιπόν  - η του αντικατοπτρισμού – θεωρείται πιθανωτάτη.

Καί πρώτον η ιδέα ομαδικής υποβολής, όπως η ενεργούμενη υπό των φακιρών, απεκλείσθη εντελώς πέρυσιν υπό της μεταβάσης επιτοπίως υπ’εμέ αποστολής. Το φαινόμενον υπάρχει, μαρτυρούμενον υπό  πάντων των εντοπίων, αδιακρίτως ηλικίας καί φύλου. Επίσης είνε απορριπτέα η υπόθεσις παραισθήσεως εκ της σκιάς του οδοντωτού πρανούς ή δένδρων των Λευκών ορέων, όπισθεν των οποίων ανατέλλει ο ήλιος, κατόπιν αποδεικτικών πειραμάτων,  άτινα έγιναν πέρυσι υπό του αρχιμανδρίτου κ. Μανουσέλη καί εμού εις τήν εγκαταλελειμμένην Μονήν του Αγίου Χαραλάμπους.

Εξ’άλλου η μαρτυρία άλλων Κρητών απολύτως αξιοπίστων, ότι παρετήρησαν όμοιον φαινόμενο καί εις τό οροπέδιον του Καλλικράτου, πλησίον του Φραγκοκαστέλλου, αλλ’εις ύψος 2000 μέτρων, ως καί πλησίον του χωρίου Χάραξ του Ηρακλείου, ως επληροφόρησε τήν Εταιρείαν ο ιατρός Ζαρού κ. Ν. Κοκκαράκης, απομακρύνουν τήν εξήγησιν από πάσης σχέσεως μέ τους νεκρούς του Φραγκοκαστέλλου καί τήν άγουν πρός τόν αντικατοπτρισμόν.

 Όντως τό φαινόμενον τούτο, παρατηρούμενον πολλάκις καί εις τόν Σαρωνικόν, εις άλλα δέ μέρη, ιδίως εις τό στενόν της Ιταλίας (Φάτα μοργκάνα) καί εν Αιγύπτω, φαίνεται εξηγούν επαρκώς τούς Δροσουλίτας. Πολλοί ενθυμούνται ενίοτε από τό Φάληρον νά είδαν τούς κίονας του Σουνίου άνωθεν των Φλεβών ή τόν ισθμόν της Κορίνθου ανεστραμμένον εις τά βάθη του Σαρωνικού.

Αιτία τούτου είνε άνισος θέρμανσις των στρωμάτων της ατμοσφαίρας, όταν υπάρχουν πολλοί ατμοί, εις τούς οποίους αντανακλώνται μακρυναί εικόνες ως επί κατόπτρου. Όντως δέ καί οι Δροσουλίται φαίνονται όταν είνε καιρός νότιος καί πρόκειται νά πνεύση βορράς, πιθανώς δέ ο αντικατοπτρισμός νά προέρχεται έκ των ακτών της Κυρηναϊκής, απεχούσης εκείθεν 300 χιλιόμετρα.

Εν τούτοις υπάρχουν καί μετά τήν παραδοχήν της υποθέσεως αυτής καί πολλά σημεία μή εξηγούμενα επαρκώς. Διατί οι Δροσουλίται νά μήν έχουν κατεύθυνσιν μέ τήν φυσικήν κάθοδον των ακτίνων εκ των άνω πρός τά κάτω, αλλά νά φαίνωνται πλησίον του εδάφους καί εκ ΒΑ πρός ΝΔ;… Διατί κατ’έτος νά εμφανίζεται τό όμοιον όραμα καί όχι άλλο;…

Πρό τριών ετών, αγγλική αποστολή μεταβάσα εις Φραγκοκάστελλον, υπό τον βουλευτήν κ. Μπένεττ, έμεινε μόνον δύο ημέρας, ενώ τό φαινόμενον παρήχθη τρείς ημέρας κατόπιν. Πέρυσιν η ελληνική αποστολή, μολονότι έμεινεν εις τήν Μονήν του Αγίου Χαραλάμπους δέκα όλας ημέρας, ουδέν κατώρθωσε νά ιδή, ένεκα δυσμενών καιρικών συνθηκών.

Πάντως εφέτος ελπίζω, ότι ο καιρός θά είνε ευνοϊκός καί ου μόνον η αντίληψις, αλλά καί η κινηματογράφησις του φαινομένου θά καταστή δυνατή διά τελείου μηχανήματος, οφειλομένου εις δωρεάν της φιλεπιστήμονος κ. Αλεξάνδρας Χωρέμη. Όντως δέ, μόνον η υπό επιστημόνων παρακολούθησις του φαινομένου καί ει δυνατόν η αποτύπωσις του ,θά δώση τήν λύσιν του, εφ’όσον σήμερον η ψυχική έρευνα μέ τάς παρατηρήσεις της εις τά λεγόμενα στοιχειωμένα σπίτια, από ετών ακατοίκητα, όπου από καιρού εις καιρόν παρατηρούνται περίεργοι εμφανίσεις, σχετικαί μέ εγκλήματα καί βιαίους θανάτους, έχει, εν περιπτώσει αποκλεισμού του αντικατοπτρισμού, άλλην εξήγησιν: Την «ψυχοσκοπικήν», καθ’ήν άτομα θανόντα μέ ισχυρούς μονοϊδεασμούς καί εκ βιαίου θανάτου εμποτίζουν τό περιβάλλον ιδίως που μένουν εκεί λείψανα ή σκελετοί των μέ κάποιαν απορροήν ή εκπομπήν , η οποία τείνει υπό ωρισμένας συνθήκας νά επαναλαμβάνη τήν σκηνήν του τέλους των, μάλλον αυτοματικώς, ως πλαξ κινηματογράφου.

Το φαινόμενον τούτο απεδείχθη υπό των πειραμάτων του καθηγητού Φίσερ του Πανεπ. της Πράγας καί ως εν των σπουδαιοτέρων διά τήν ανίχνευσιν των μεγάλων προβλημάτων της ζωής, αξίζει όντως κάθε κόπον προς σαφήνισίν του. (© Ερ.Ε.Ν.Ζω)

Πηγές:

Περιοδικό «ΨΥΧΙΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τομος ΙΒ σελ.491-494

"Η Κρήτη των Θρύλων", Χαρωνίτης Βασίλειος, Εκδ. "Σμυρνιωτάκη"

"Θρύλοι και Παραδόσεις"

Βασίλης Χαρωνίτης, Η Κρήτη των Θρύλων, 2τ., εκδ. Σμυρνιωτάκη, Αθήνα 1988