Τα 90 παράξενα ανάγλυφα της «Μικρής Μητρόπολης Αθηνών»

Δίπλα στην Μητρόπολη Αθηνών για περισσότερα από 800 χρόνια ένα μικρό εκκλησάκι στέκετε αγέρωχο και επιβλητικό, απεικονίζοντας την περίπλοκη σχέση μεταξύ Βυζαντινών και τα απομεινάρια του ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού . Πρόκειται για το ναό, Αγίου Ελευθερίου  - Παναγίας Γοργοεπήκοου, όπου όλοι όσοι μένουμε στην Αθήνα έχουμε περπατήσει δίπλα του, κάποιοι το έχουμε επισκεφτεί για να ανάψουμε ένα κερί, και πολλοί περισσότεροι έχουμε καθίσει στα μαγαζιά που βρίσκονται παραπλεύρως του μικρού ναού για ένα πρωινό ή βραδινό καφεδάκι. Πόσοι όμως από εμάς έχουμε παρατηρήσει την εξωτερική επιφάνεια του ναού που αποτελείται από ένα ανεπανάληπτο «κολάζ» 90 ετερόκλητων αναγλύφων; Πόσοι έχουμε παρατηρήσει την Λήδα να κάθεται πάνω σε κύκνο, που είναι ο Δίας μεταμορφωμένος; Πόσοι έχουμε παρατηρήσει το γυμνό σάτυρο ανάμεσα σε δύο σταυρούς; Πόσοι έχουμε παρατηρήσει τα Ελευσίνια Μυστήρια, και πολύ περισσότερο πόσοι έχετε παρατηρήσει τον ανάστροφο σταυρό που κοσμεί την νότια πλευρά;

Ο ναός χρονολογείται στα τέλη του 11ου ή 12ου αιώνα ενώ κάποιες πηγές τον θέλουν ακόμα παλαιότερο ίσως και του 8ου αιώνα.  Ως το ύψος των παραθύρων οι τοίχοι είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένοι με ακόσμητες μαρμάρινες πλάκες. Από εκεί και πάνω χρησιμοποιούνται αρχιτεκτονικά λίθινα αρχαιολογικά μέρη,  αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά, δίνοντας μία πλήρη εικόνα της ανακυκλώσεως και επαναχρησιμοποιήσεως του υπάρχοντος οικοδομικού υλικού αντί για τη δημιουργία νέου. Το γεγονός αυτό αποτελεί όνειδος για τους αρχαιολάτρες, που κατηγορούν τους Χριστιανούς για καταστροφή των αρχαίων ιερών. Μάλιστα πιθανολογείται ότι έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στη Θεά του τοκετού Ειλειθυία, και η ύπαρξη ενός «πεταμένου» στο χώμα κίονα στην ανατολική πλευρά μάλλον επιβεβαιώνει την ύπαρξη του.

Τα Ελευσίνια μυστήρια - η πομπή

Τρίγλυφο, δάδες: τα στρογγυλά είναι η μύκων η υπνοφέρουσα, η παπαρούνα δηλαδή, που όταν ανοίγει το φύλλωμά της, στον  καρπό υπάρχει το όπιο, που το έδιναν στους μύστες να εκστασιαστούν

Κάνιστρο: του προεξάρχοντος της τελετής, του αρχιερέως. Ήταν ένα καλάθι, όπου υπήρχε βασιλικός και μέσα στο βασιλικό κρυμμένα αντικείμενα που το χρησιμοποιούσε μόνο ο αρχιερέας

Ποτήριο: περιείχε ένα είδος ζύθου, κάτι σαν όπιο στους μύστες, ονομαζόταν Κυκεών. Δινόταν στους πολεμιστές πριν από τη μάχη. Το μοιράζονταν μεταξύ τους και οι μύστες στα Ελευσίνια μυστήρια

Βουκράνιο: κεφάλι ταύρου με καρπούς μύκωνος (παπαρούνας), το πολυτιμότερο ζώο προς θυσία

Το τρίγλυφο το βρίσκουμε και σε εβραϊκό νόμισμα του 1ου αιώνα μ.Χ.

Ο Δελφικός τρίποδας

Ανάστροφος σταυρός: Ο ανάστροφος σταυρός στην Καθολική εκκλησία είναι σύμβολο ταπεινότητας και σήμα κατατεθέν του Άγιου Πέτρου. Όταν ο απόστολος Πέτρος μαρτύρησε ζήτησε να σταυρωθεί ανάποδα γιατί ένιωθε πως δεν ήταν άξιος να πεθάνει όπως ο Χριστός. Μιας και ο Καθολικός Πάπας θεωρείται παραδοσιακά ο συνεχιστής του Αγ. Πέτρου, ο ανάστροφος σταυρός συχνά κοσμεί τον παπικό θρόνο και τάφο. Από την άλλη μεριά όμως ο ανάποδος σταυρός είναι και σημάδι των σατανιστών που τον χρησιμοποιούν ως σύμβολό τους για ακριβώς τον αντίθετο λόγο, ως σύμβολο δυσαρμονίας.

Πλάκα με γυμνό σάτυρο ανάμεσα σε δύο σταυρούς

Θωράκιο με λέοντα που κατασπαράσσει έλαφο (12ου αιώνα). Ο κύκλος της επίγειας ζωής.

Πιθανολογείται ότι η μικρή Μητρόπολη Αθηνών έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στη Θεά του τοκετού Ειλειθυία, και η ύπαρξη ενός «πεταμένου» στο χώμα κίονα στην ανατολική πλευρά μάλλον επιβεβαιώνει την ύπαρξη του.

ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΛΥΠΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

Μουράτογλου Νίκος

Κανναβός Ιωάννης

Νομικός Στέλιος

ΔΥΤΙΚΗ (ΕΜΠΡΟΣΘΕΝ) ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Επίκρανα ελληνιστικής εποχής. Στο κάτω δεξιά μέρος εικονίζεται η Λήδα να κάθεται πάνω σε κύκνο, που είναι ο Δίας μεταμορφωμένος. Τα παιδιά τους ήταν οι δίδυμοι Κάστωρ και Πολυδεύκης.

-Ανάγλυφο πτηνών που πίνουν νερό.

-Φατνώματα, τετράγωνα διακοσμητικά στοιχεία ανωδομής. Τα τέσσερα δεξιά συμβολίζουν τα τέσσερα στοιχεία του κόσμου (πυρ, αηρ, γη και ύδωρ). Τα τρία αριστερά την Αγία Τριάδα. Τα επτά μαζί το σύμπαν, το παν.

-Ανάγλυφο με φυτικά κοσμήματα.

-Θωράκια (αυτά διαχώριζαν το ιερό από τον κυρίως ναό, ήταν η πρώτη μορφή του τέμπλου) με σταυρό. Βλέπουμε και γρύπα στο ένα.

-Ζωφόρος με το μοναδικό εικονογραφημένο ημερολόγιο που μας έχει σωθεί από την αρχαία Αθήνα και γενικότερα από την αρχαία Ελλάδα.

Κατά τον Μ. Τιβέριο (Βήμα, 2/2/03) και τον Ι. Σβορώνο θα πρέπει να χρονολογηθεί στον 2ο με 1ο αι. π. Χ. (κατά άλλους στον 4ο π. Χ.). Αποτελείται από δύο κομμάτια, ύψους γύρω στα 0,50 μ., και υπολογίζεται ότι θα είχε συνολικό μήκος γύρω στα 6 μ.. Ο βυζαντινός αρχιτέκτονας, θέλοντας να την τοποθετήσει σε εμφανές σημείο του κτίσματός του, και συγκεκριμένα πάνω από την είσοδο, αναγκάστηκε να τη μικρύνει, καταστρέφοντας έτσι τμήματά της, καθώς το μήκος της πρόσοψης εδώ είναι περίπου 5 μ.. Καθαγιάστηκε με το σκάλισμα επάνω του τριών σταυρών.

Οι μορφές του γλυπτού νοούνται κατανεμημένες σε δώδεκα τμήματα, σύμφωνα με τον αριθμό των μηνών του αττικού σεληνιακού ημερολογίου. Η αρχή κάθε τμήματος ορίζεται από την προσωποποιημένη μορφή ενός μηνός, π.χ. του Πυανεψιώνος ή του Σκιροφοριώνος (μήνες που αντιστοιχούν με τμήματα των Οκτωβρίου-Νοεμβρίου και Ιουνίου-Ιουλίου), και το τέλος του από την απεικόνιση του αντίστοιχου ζωδίου (π.χ. του Σκορπιού ή Καρκίνου). Ενδιαμέσως έχουμε μορφές ή σκηνές που προσωποποιούν ή υποδηλώνουν εορτές, όπως π.χ. τα Παναθήναια ή τα Ηράκλεια, σημαντικές γεωργικές ασχολίες, όπως π.χ. του οργώματος και της σποράς, ή δραστηριότητες του αθηναϊκού κράτους, όπως π.χ. ήταν η στρατιωτική εκπαίδευση των εφήβων, που όλες τους εορτάζονταν ή γίνονταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Επιπλέον, μπροστά από τους σχετικούς μήνες έχουμε και τις προσωποποιημένες μορφές των εποχών, δηλαδή του Χειμώνα, του Καλοκαιριού και του Φθινοπώρου (η μορφή της Ανοιξης καταστράφηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών του εντοιχισμού της ζωφόρου). Αξιομνημόνευτο είναι ότι στην αρχή του μνημείου δεν βρίσκεται ο πρώτος μήνας του αττικού ημερολογίου, ο Εκατομβαιών (αντιστοιχεί με τμήματα των Ιουλίου-Αυγούστου) αλλά ο Πυανεψιών, ο μήνας με τον οποίο άρχιζε το έτος σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου, όπως π.χ. σε πόλεις της Αχαϊκής Συμπολιτείας ή στη Μακεδονία. Πιθανόν αυτό να οφείλεται στο ότι η ζωφόρος κοσμούσε ένα ιερό, η λατρεία του οποίου σχετιζόταν με τις περιοχές αυτές.

-Ανάγλυφο με σταυρό και μια αρχαία μορφή.

-Ανάγλυφο με πτηνά (παγώνια) και φίδια (Ι.διαμάχη καλού κακού ΙΙ. σύμπραξη επιγείων & ουρανίων ΙΙΙ. σώματος & ψυχής), γρύπες και νερό.

-Ανάγλυφο με σταυρικά κοσμήματα, από βυζαντινό επιστύλιο.

-Ανάγλυφο με λέοντες (δηλώνουν τη δύναμη την κυριαρχία και τον εξουσιαστικό χαρακτήρα του ανθρώπου επί της γης ως τελειότερου δημιουργήματος).

-Τοξωτό υπέρθυρο.

-Θωράκια με γρυπαετούς ανθρωπόμορφους. Συμβολίζουν το δένδρο της ζωής, τις γενεές.

-Ανάγλυφο με φυτικά και γεωμετρικά κοσμήματα και σταυρό.

-Ανάγλυφα με σταυρικά κοσμήματα.

ΝΟΤΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Ανάγλυφα με σταυρικά κοσμήματα.

-Θωράκιο με σταυρό και γεωμετρικά κοσμήματα.

-Αετωματική επίστεψη.

-Θωράκια.

-Γείσα, μερικά ενεπίγραφα. Σε μία επιγραφή διαβάζουμε: ΗΡΑΚΛΕΩΝ ΗΡΑΚΛΕΟΝΟΣ ΚΗΦΙΣΙΕΥΣ ΔΟΡΟΘΕΑΣ ΓΕΝΟΥΣ ΜΥΡΙΝΝΟΥΣ ΘΥΓΑΤΗΡ.

-Τοξωτό υπέρθυρο.

-Τα Ελευσίνια μυστήρια - η πομπή. Ανάγλυφο με τρίγλυφο, δάδες (τα στρογγυλά είναι η μύκων η υπνοφέρουσα, η παπαρούνα δηλαδή, που όταν ανοίγει το φύλλωμά της, στον  καρπό υπάρχει το όπιο, που το έδιναν στους μύστες να εκστασιαστούν), κάνιστρο (του προεξάρχοντος της τελετής, του αρχιερέως. Ήταν ένα καλάθι, όπου υπήρχε βασιλικός και μέσα στο βασιλικό κρυμμένα αντικείμενα που το χρησιμοποιούσε μόνο ο αρχιερέας), ποτήριο (περιείχε ένα είδος ζύθου, κάτι σαν όπιο στους μύστες, ονομαζόταν Κυκεών. Ήταν μίγμα μαύρου κρασιού, κατσικίσιου τυριού, κριθαράλευρου και μελιού, με τεράστια θερμιδική αξία, που δινόταν στους πολεμιστές πριν από τη μάχη. Το μοιράζονταν μεταξύ τους και οι μύστες στα Ελευσίνια μυστήρια. Υπάρχει και η εκδοχή ότι ήταν ψωμί από κριθαράλευρο ζυμωμένο με δυόσμο.

Από ΄εδω βγαίνει και η φράση «είναι κυκεώνας η ζωή μας», πολύπλοκη, μπερδεμένη), βουκράνιο (κεφάλι ταύρου με καρπούς μύκωνος (παπαρούνας), το πολυτιμότερο ζώο προς θυσία).

Ένας όμορφος παραλληλισμός με τον Χριστιανισμό: Τα Ελευσίνια μυστήρια τελούνταν τον Σεπτέμβριο. Τώρα τον Σεπτέμβριο είναι η παγκόσμια Ύψωση του Τιμίου Σταυρού (14/9). Αντί για κάνιστρο αρχιερέως στην περιφορά υπάρχει δίσκος ιερέως. Ο βασιλικός επίσης υπάρχει, όπως και τότε. Εκείνα τα αντικείμενα ήταν κρυμμένα, τώρα ο Σταυρός είναι εμφανής σε όλους, πιστούς και μή.

Αντί του ταύρου προς θυσία, θυσιάζεται πλέον ο ίδιος ο Αμνός, ο Κύριος, αναίμακτα, τουλάχιστον με τα σωματικά μας μάτια, διότι και αυτή η θυσία είναι όντως αιματηρή, μεταλαμβάνουμε Σώμα και Αίμα Χριστού!

-Θωράκια, σε ένα εκ των οποίων ένας αετός αρπάζει έναν λαγό (πρέπει ο άνθρωπος να ελέγχει και υπερισχύει των παθών, αμαρτιών, και το πνεύμα να υπερισχύει της ύλης).

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Τμήματα ζωφόρου με τρίποδες και στεφάνια, σε ανάλογες θέσεις.

-Ενεπίγραφη πλάκα.

-Θωράκιο με λέοντα που κατασπαράσσει έλαφο (12ου αιώνα). Ο κύκλος της επίγειας ζωής.

-Νοτίως αυτού θα υπήρχε κι άλλο θωράκιο που δεν σώζεται πια.

-Δύο ανάγλυφα – σε ανάλογες θέσεις – με δύο μορφές που κρατούν τρίποδα, ίσως η Νίκη που παραδίδει τα επινίκια, τον τρίποδα, στο νικητή.

-Θωράκιο με ρομβοειδές κόσμημα.

-Ανάγλυφο με πολεμιστές.

-Θωράκιο με μονοκέφαλο αετό.

-Θωράκιο με σταυρό και φυτικά κοσμήματα.

-Θωράκιο με σταυρό και φολιδωτό κόσμημα.

-Ενεπίγραφη πλάκα. Ίσως τοποθετήθηκε ανάποδα για να χάσει το νόημά της, να μη δίδεται σημασία στα γραφόμενά της: ΑΝΕΘΗΚΕΚΛΕΙΔΗΜΟΣΜΕΙΔΩΝΟΣΠΛΩΘΕΥΣΕΡΕΧΘΗΙΣ ΑΝΔΡΩΝΕΝΙΚΑΜΕΝΕΤΕΛΗΣΜΕΝΗΤΟΣΑΝΑΓΥΡΑΣΙΟΣΕΧΟΡΗΓΕΑΡΑΤΟΣΑΡΓΗΙΟΣΗΥΛΕ ΝΙΚΟΜΑΧΟΣΕΠΟΙΗΣΕΝ. (ΑΝΕΘΕΣΕ Ο ΚΛΕΙΔΗΜΟΣ, ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΙΔΩΝΟΣ, ΠΛΩΘΕΥΣ (ΔΗΜΟΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ). Η ΕΡΕΧΘΗΙΔΑ ΦΥΛΗ ΜΕ ΧΟΡΟ ΑΝΔΡΙΚΟ ΝΙΚΗΣΕ. Ο ΜΕΝΕΤΕΛΗΣ, ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΝΗΤΟΣ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΑΝΑΓΥΡΟΥΝΤΟΣ, ΗΤΑΝ Ο ΧΟΡΗΓΟΣ. Ο ΑΡΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΓΟΣ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΠΑΙΖΕ ΤΟΝ ΑΥΛΟ ΚΑΙ ΓΛΥΠΤΗΣ ΗΤΑΝ Ο ΝΙΚΟΜΑΧΟΣ).

-Θραύσμα επιστυλίου με μέρος σταυρού.

-Αρχαία θραύσματα με φυτικά κοσμήματα.

-Θωράκιο με σταυρό και παγώνια.

-Θωράκια με σταυρό και άλλα ανάγλυφα κοσμήματα.

-Μαρμάρινο θραύσμα με οδοντωτή ταινία.

ΒΟΡΕΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Πλάκα με γυμνό Σάτυρο που πλαισιώνεται από δύο σταυρούς.

-Δύο φατνώματα.

-Δύο ασπίδες στρατιωτών με αμφορείς και μετέπειτα ο βυζαντινός έκανε και το σχέδιο μέσα στον αμφορέα, αφήνοντας έτσι και τη δική του σφραγίδα.

-Ανάγλυφα με κοσμήματα σταυρού.

-Γείσο με φυτική διακόσμηση και μεταγενέστερο σταυρό.

-Θωράκια με το Σταυρό.

-Ανάγλυφο με πτηνά και νερό.

-Ενεπίγραφη πλάκα.

-Τοξωτό υπέρθυρο.

-Τμήματα επιστυλίων με φυτικά κοσμήματα και σταυρούς.

-Περιθυρώματα.

-Πλίνθος με σταυρό.

-Αρχαία επιτύμβια στήλη με δύο γυναικείες μορφές και έναν Σταυρό να έχει προστεθεί εκ των υστέρων ανάμεσά τους.

-Γείσα, ενεπίγραφα μερικά.

-Θωράκια με φυτικά κοσμήματα.