Βράδυ, 30 Οκτωβρίου 1938: ο ραδιοφωνικός σταθμός CBS
διακόπτει το πρόγραμμα του για να μεταδώσει μια έκτακτη είδηση: ένα περίεργο
ιπτάμενο αντικείμενο προσγειώνετε στο New Jersey και όσοι το πλησιάζουν
σκοτώνονται ακαριαία. Οι Αρειανοί εισβολείς καταστρέφουν τα πάντα στο πέρασμα
τους… σε μια ώρα θα έχουν καταλάβει όλη την γη… και ο εγκέφαλος αυτής της
τρομερής επίθεσης δεν ήταν άλλος από τη σκηνοθετική ιδιοφυΐα του Όρσον Γουέλς.
Γράφει ο Νίκος Αποστολόπουλος
Η πρώτη σύγκρουση ανάμεσα στον άνθρωπο και μία εξωγήινη φυλή
Το 1898 θα εκδοθεί το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας
του Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς (Herbert George Wells, 1866 – 1946), «Ο Πόλεμος των
Κόσμων», που περιγράφει τις εμπειρίες ενός ανώνυμου αφηγητή που διασχίζει τα
προάστια του Λονδίνου καθώς η Αγγλία δέχεται επίθεση από Αρειανούς. Είναι μία
από τις πρώτες ιστορίες που περιγράφει με λεπτομέρειες μία σύγκρουση ανάμεσα
στον άνθρωπο και μία εξωγήινη φυλή.
Είναι ένα έργο επιστημονικής φαντασίας, που
μεγάλο μέρος της δημιουργίας βασίστηκε σε επιστημονικές ιδέες της εποχής,
πραγματικές τοποθεσίες στη Νότια Αγγλία, και πτυχές της καθημερινής ζωής του
Γουέλς τη δεκαετία του 1890. Γράφτηκε σε δημοσιογραφικό ύφος, σαν ένας
πραγματικός απολογισμός μίας εισβολής, γεγονός που συμβάλει στο να καταστεί η
ιστορία εύλογη. Το μυθιστόρημα έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως ως σχόλιο πάνω
στην εξελικτική θεωρία, τον Βρετανικό Ιμπεριαλισμό και γενικά τους φόβους και
τις προκαταλήψεις της βικτωριανής εποχής. Η επιρροή του ήταν μεγάλη τόσο στη
λογοτεχνία όσο και σε άλλα μέσα αποτελώντας πηγή έμπνευσης για ταινίες,
διάφορες προσαρμογές σε κόμικς, τηλεοπτικές σειρές, αλλά και ραδιοφωνικά
δράματα!
Η αρχή του δράματος
Στις 30 Οκτωβρίου 1938, ο Όρσον Γουέλς, Αμερικανός
σκηνοθέτης του θεάτρου και του κινηματογράφου, ηθοποιός, σεναριογράφος και
παραγωγός, και ο θίασος του θεάτρου Μέρκιουρι, μαζεύτηκαν στο ραδιοσταθμό CBS
στη Νέα Υόρκη για την διασκευή της νουβέλας του Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς,
«Πόλεμος των Κόσμων». Ήταν μία νύχτα πριν το Χάλοουιν, και ο Γουέλς ήθελε να
παρουσιάσει κάτι πολύ διαφορετικό σε σχέση με τα προηγούμενα λογοτεχνικά έργα
του θιάσου. Αρκετό καιρό πριν, ο Γουέλς μαζί με τον παραγωγό του Τζων
Χιούσεμαν, και τον Πωλ Στιούαρτ έναν παλαίμαχο ραδιοφωνικό ηθοποιό που σκηνοθετούσε
τις εκπομπές, συζητούσαν για διάφορα έργα επιστημονικής φαντασίας πριν
καταλήξουν τελικά στο μυθιστόρημα του Τζορτζ Γουέλς του 1898. Αιτία της
συγκεκριμένης επιλογής ήταν οι ιδέες του πλούσιου και αυτοδίδακτου αστρονόμου
Πέρσιβαλ Λόουελλ δύο δεκαετίες νωρίτερα. Όλα άρχισαν το 1877, όταν ο Ιταλός
αστρονόμος Τζιοβάννι Σκιαπαρέλλι παρατήρησε μια σειρά σκοτεινών γραμμών στην
επιφάνεια του Άρη που ονόμασε canali. Canali στα Ιταλικά σημαίνει δίαυλος ή
διώρυγα, δηλαδή φυσικό ή τεχνητό κανάλι. Στα Αγγλικά όμως η λέξη μεταφράστηκε
ως channel (τεχνητό κανάλι), μια λέξη που υπονοεί ότι κάποιος τα είχε
κατασκευάσει, προκαλώντας ριζικά διαφορετική προσέγγιση. Ο Λόουελλ διακήρυξε
αυτή την εσφαλμένη αντίληψη σε μια σειρά βιβλίων που περιγράφουν έναν άκρως
ευφυή, αστικό πολιτισμό.
Ο Όρσον Γουέλς επηρεασμένος από αυτές τις ιδέες
επεξεργάστηκε την ιστορία της εξωγήινης εισβολής, και το έργο του ενέπνευσε ένα
ολόκληρο είδος επιστημονικής φαντασίας. Όπως και το αρχικό μυθιστόρημα, το έργο
χωρίστηκε σε δύο πράξεις περίπου ίσου μήκους, με το πρώτο να αφιερώνεται σε
ψεύτικα δελτία ειδήσεων κατά τα οποία οι ακροατές ενημερώνονταν για μια εισβολή
εξωγήινων από τον Άρη. Στην δεύτερη
πράξη χρησιμοποιήθηκε μια σειρά από μεγάλους μονολόγους και συμβατικές
δραματικές σκηνές για να αναπαριστά τις περιπλανήσεις ενός μοναχικού επιζώντος,
τον οποίο έπαιζε ο Γουέλς. Δεδομένου ότι η εκπομπή δεν διέκοπτε για
διαφημίσεις, αλλά και οι συνεχιζόμενες διακοπές για τις εξελίξεις αύξησε το
ρεαλισμό του προγράμματος, μεγάλη μερίδα των ακροατών πίστεψε ότι επρόκειτο για
πραγματική εισβολή που λαμβάνει χώρα σε πραγματικό χρόνο. Η μετάδοση έγινε με
τέτοιο τρόπο ώστε οι ακροατές είχαν την εντύπωση πως ο εκφωνητής μιλούσε για
αληθινές σκηνές που διαδραματίζονταν μπροστά στα μάτια του. Χρόνια αργότερα, το
1960, ο Γουέλς θα δώσει μια εξήγηση για την έμπνευσή του για τον πόλεμο των
κόσμων: «Είχα την ιδέα να κάνουμε μια ραδιοφωνική εκπομπή με έναν τέτοιο τρόπο,
που μια κρίση θα φαίνεται να συμβαίνει στην πραγματικότητα, και θα μεταδοθεί σε
μια τέτοια δραματοποιημένη μορφή που θα φαίνεται πως είναι ένα πραγματικό
γεγονός που λαμβάνει χώρα εκείνη την στιγμή, παρά ένα απλό ραδιοφωνικό
παιχνίδι.»
Η εκπομπή
Η εκπομπή ξεκίνησε στις 8μ.μ. σε ώρα υψηλής ακρόασης, με τον
εκφωνητή να αναγγέλλει τους τίτλους της παράστασης. Εκείνη, όμως, την ώρα οι
πιο πολλοί ακροατές είχαν συντονιστεί με το αντίπαλο δίκτυο του NBC, όπου ο
εγγαστρίμυθος Έντγκαρ Μπέργκεν παρουσίαζε ένα κωμικό πρόγραμμα. Στις 8:12, όταν
τελείωσε το σόου του Μπέργκεν και ακολούθησε ένας άγνωστος και αδιάφορος
τραγουδιστής, οι ακροατές γύρισαν τη βελόνα του ραδιοφώνου τους στο CBS, όπου
εξελισσόταν η παράσταση του Γουέλς με τη μορφή ενός δελτίου ειδήσεων. Εκείνη
την ώρα, ο παρουσιαστής διάβαζε το δελτίο καιρού. Στη συνέχεια συνδέθηκε με το
ξενοδοχείο Hotel Park Plaza της Νέας Υόρκης, όπου έπαιζε η ορχήστρα του Ραμόν
Ρακέλο. Ξαφνικά, ένας άλλος παρουσιαστής διέκοψε τη ροή του προγράμματος, για
να ανακοινώσει, με τη δέουσα σοβαρότητα, ότι ακούστηκαν εκρήξεις στον πλανήτη
Άρη. «Κυρίες και κύριοι, διακόπτουμε το πρόγραμμα μας για έκτακτο δελτίο. Στις
7:40 ο καθηγητής Φάρελ από το παρατηρητήριο του Σικάγο ανέφερε εκρήξεις
διαφόρων αερίων στον πλανήτη Άρη». Το πρόγραμμα συνέχισε να διακόπτεται με
έκτακτα δελτία όποτε έρχονταν σημαντικές πληροφορίες, όπως κάνουν τα ΜΜΕ. Σε
λίγο ακούστηκε καινούργια μετάδοση: «Ένας μετεωρόλιθος έπεσε προ ολίγου στη Γη»,
και για να γίνει η εκπομπή ακόμα πιο ενδιαφέρουσα ο εκφωνητής ανέφερε πως ο
μετεωρόλιθος έπεσε στην Αμερική κοντά στην πόλη Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϋ.
Ακολούθησε η ανακοίνωση πως δεν επρόκειτο για μετεωρόλιθο παρά για ένα κύλινδρο
μέσα από τον οποίο βγήκαν πλάσματα από τον Άρη. Ήταν οπλισμένα με μια θερμική
φοβερή ακτίνα που έκαιγε ότι βρισκόταν μπροστά της. Πολλοί άνθρωποι σκοτώθηκαν
από αυτήν και οι Αρειανοί βάδιζαν προς την Νέα Υόρκη.
Εικονογράφηση τρίποδου
(Ο Πόλεμος των Κόσμων, Γαλλική έκδοση
του 1906)
Ο πανικός του κοινού θεωρείται για ορισμένους ακόμα και
σήμερα παράδειγμα για το τι θα γινόταν αν οι επίσημες αρχές ανακοίνωναν μια
πραγματική επίσκεψη εξωγήινων.
Αν και το νούμερο θα αμφισβητηθεί αργότερα, υπολογίστηκε ότι
περίπου 6 εκατομμύρια άτομα άκουσαν την μετάδοση του CBS, εκ των οποίων
1.700.000 άτομα πίστεψαν ότι ήταν αλήθεια, και 1.200.000 άτομα φοβήθηκαν
πραγματικά. Πολλοί ακροατές δεν είχαν ακούσει πως πρόκειται για ραδιοσκηνοθεσία
και νόμισαν πως όσα άκουγαν ήταν αληθινά. Οι κάτοικοι του Νιου Τζέρσεϋ και της
Νέας Υόρκης πίστεψαν πως ήταν ο πρώτος στόχος των Αρειανών και τρομοκρατήθηκαν.
Γέροι, νέοι και παιδιά ετοιμάστηκαν να φύγουν παίρνοντας μαζί τους ότι πιο
πολύτιμο είχαν. Τα τηλέφωνα της αστυνομίας, των εφημερίδων και του σταθμού
πήραν φωτιά. Το χειρότερο όμως όλων ήταν η φαντασία που συμπλήρωνε τον πανικό.
Κάποιος βεβαίωσε ότι η αστυνομία είχε βγάλει διαταγή να εκκενωθεί αμέσως η Νέα
Υόρκη, κάποιος άλλος έβλεπε εχθρικά αεροπλάνα να πετάνε πάνω από τον ποταμό
Χάτσον, ενώ κάποιος άλλος έφτασε στο σημείο να δει τους καπνούς της μάχης
ανάμεσα στους Αρειανούς και τον αμερικανικό στρατό! Από τις άλλες αμερικανικές
περιοχές έφταναν τηλεγραφήματα συγγενών και φίλων που αγωνιούσαν για την τύχη
των δικών τους, ενώ πολλοί άνθρωποι ζητούσαν από την αστυνομία μάσκες αερίων
για να σωθούν από το τοξικό αέριο!
Ο Γουέλς δεν αντιλήφτηκε τον πανικό που προκάλεσε παρά μόνο
όταν η αστυνομία όρμισε και κατέλαβε το στούντιο διακόπτοντας την εκπομπή. Το
επόμενο πρωί, το πρόσωπο και το όνομα του 23χρονου Γουέλς ήταν στις πρώτες
σελίδες των εφημερίδων από την ανατολική ακτή μέχρι και την δυτική, για τον
μαζικό πανικό που προκάλεσε η εκπομπή του CBS.
Το έργο επηρέασε τόσους πολλούς που λίγο αργότερα εκδόθηκε
μελέτη που αναφέρετε ως «έρευνα του Κάντριλ». Μετά την εκπομπή ο Κάντριλ μίλησε
με 4 κατηγορίες ατόμων. Αυτούς που ακούγοντας την εκπομπή κατάλαβαν ότι ήταν
φανταστική ιστορία, και μετά με αυτούς που έλεγξαν αν ήταν αλήθεια ή όχι η
εισβολή των Αρειανών. Στη συνέχεια όσοι προσπάθησαν να εξακριβώσουν, και το
πίστεψαν, και τέλος όσοι το πίστεψαν τυφλά και δεν δοκίμασαν να εξακριβώσουν. Η
μελέτη για την εισβολή απ’τον Άρη ήταν η πρώτη που έδειχνε την επιρροή των ΜΜΕ
στην κοινή γνώμη. Η μελέτη του Κάντριλ έδειξε ότι υπήρχαν πολλοί συνδυαζόμενοι
παράγοντες. Υπήρξαν παράγοντες όπως έλλειψη κρίσης που έκανε πολλούς να
επηρεαστούν απ’το θίασο. Επίσης ανάλογα με την μόρφωση τους κάποιοι ήταν πιο
εύπιστοι ή τουλάχιστον πιο ανασφαλείς. Παράγοντες οι οποίοι υπάρχουν ακόμα και
σήμερα στην κοινωνία μας.
Την επόμενη μέρα της εκπομπής, κι ενώ οι Αμερικανοί
προσπαθούσαν να συνέλθουν από τον τρόμο τους, όλος ο κόσμος γελούσε με το
πάθημα τους, ενώ ακόμα και ο Αδόλφος Χίτλερ ανέφερε την εκπομπή σε μια ομιλία
του στο Μόναχο στις 8 Νοεμβρίου 1938. Ωστόσο το γεγονός αυτό απέδειξε τη δύναμη
των ΜΜΕ στις μάζες και άφησε εύφορο έδαφος στην προπαγάνδα που ασκήθηκε τα
επόμενα χρόνια. Το συμπέρασμα του Κάντριλ αποδείχτηκε επανειλημμένα. Διασκευή
του έργου παρουσιάστηκε δυο φορές ακόμα στη Νότια Αμερική, στο Σαντιάγο της
Χιλής το 1944, και στο Κίτο του Εκουαδόρ το 1949. Και στις δυο περιπτώσεις
προκλήθηκε μαζική υστερία. Στο Κίτο, όταν μαθεύτηκε ότι η εκπομπή ήταν
πλασματική εκατοντάδες οργισμένοι ακροατές έκαψαν το ραδιοσταθμό.
Μνημείο που ανεγέρθηκε τον Οκτώβριο του 1998 στο σημείο
όπου
υποτίθεται ότι προσγειώθηκαν οι Αρειανοί
(Van Nest Park, Grover's Mill, Νιου
Τζέρσεϊ)
Μύθος ή πραγματικότητα;
Πιο πρόσφατη έρευνα, ωστόσο, δείχνει ότι ο αριθμός των
ανθρώπων που πανικοβλήθηκαν είναι πιθανώς πολύ χαμηλότερος. Στην
πραγματικότητα, μερικοί σκεπτικιστές υποστηρίζουν ότι η ιδέα πως η εκπομπή
άγγιξε μια τεράστια εθνική τρομοκρατία είναι περισσότερο φάρσα από την ίδια την
εκπομπή, η οποία ποτέ δεν είχε σκοπό να ξεγελάσει κανέναν. Το 1954, ο Μπεν
Κρος, ραδιοφωνικός συντάκτης της New York Daily News, έγραψε στα
απομνημονεύματά του ότι οι δρόμοι της Νέας Υόρκης εκείνο το βράδυ του Οκτώβρη
του 1938 ήταν «σχεδόν έρημοι». Επίσης οι αναλυτές του Office of Radio Research
του Princeton, που εργάστηκαν υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Κάντριλ,
προσπάθησαν να ελέγξουν μια φήμη ότι αρκετοί άνθρωποι είχαν θεραπευθεί από το
σοκ που υπέστησαν μετά το πρόγραμμα στο νοσοκομείο του St Michael στο Newark,
NJ. Η φήμη βρέθηκε ψευδής. Επιπλέον, όταν έλεγξαν έξι νοσοκομεία της Νέας
Υόρκης τον Δεκέμβριο του 1938, διαπίστωσαν ότι κανένα από αυτά δεν είχε κανένα
αρχείο για τις υποτιθέμενες εισαγωγές που έγιναν εξαιτίας της εκπομπής. Η
Washington Post ισχυρίστηκε ότι ένας άνθρωπος πέθανε από καρδιακή προσβολή που
προκλήθηκε από την ακρόαση του προγράμματος αλλά η είδηση δεν επαληθεύτηκε
επίσης ποτέ.
Πώς λοιπόν η ιστορία του «πανικού» γιγαντώθηκε κατά τη διάρκεια
των ετών; Σύμφωνα με πολλούς σκεπτικιστές η βιομηχανία των εφημερίδων κρυβόταν
πίσω από τον υποτιθέμενο πανικό για να αποδείξει στους διαφημιστές και στις
ρυθμιστικές αρχές ότι η διαχείριση του ραδιοφώνου ήταν ανεύθυνη και δεν
μπορούσε να οικοδομήσει εμπιστοσύνη.
Τα ΜΜΕ ασκούν καταλυτική επίδραση σε όλα τα επίπεδα ζωής
μιας κοινωνίας. Ανάλογα με την ποιότητα της ενημέρωσης, τον τρόπο λειτουργίας
τους και το κοινό προς το οποίο απευθύνονται, εξαρτάται το πόσο και πώς θα
επηρεάζουν (αρνητικά ή θετικά). Η τεχνολογική εξέλιξη έδωσε στα μέσα μαζικής
ενημέρωσης μια τεράστια δύναμη, που συνδυασμένη και με τα πολύπλοκα
πολιτικοοικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα, παίζει καταλυτικό ρόλο στην πορεία
της ανθρωπότητας.
ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Κείμενα, γραφικά, λογότυπα, φωτογραφίες, αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία και ως συλλογικό έργο προστατεύεται κατά τις σχετικές διατάξεις του ελληνικού δικαίου, του ευρωπαϊκού δικαίου και των διεθνών συμβάσεων περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Η μη τήρηση των ανωτέρω επισύρει τις κυρώσεις του Ν. 2121/1993, άρθρο 66.